सिराहा जिल्लाको भगवानपुर गाउँपालिकामा बसोबास गर्ने मल्लिक समुदायको बाँसका कलात्मक सामग्री बनाएर बेचबिखन गरी जीविकाेपार्जन गर्ने पुर्ख्याैली पेसा हाे । याे पेसा जीवन चलाउन उनीहरूका लागि पर्याप्त त हुँदैन तर त्यो कलाका लागि उनीहरूको परिवार दक्ष छ ।

नेपालमा मल्लिक समुदाय मात्र होइन, सम्पूर्ण आदिवासीलगायत अन्य समुदायको सामाजिक पुँजीको रूपमा रहेको रोजगारी सिर्जना आफ्नै मौलिक परम्परा छ, जसको व्यावसायिकरणले ती समुदाय दीगो रूपमा लाभान्वित हुन सक्छन् ।

पश्चिम नेपालका थारुहरू माछा व्यवसायमा विशेष रुचि राख्छन । पूर्वी नेपालका किराँत समुदाय मात्र हाेइन, गुरुङ, मगर, तामाङ्ग समुदायले श्रममूलक काममा बढी चासो राख्ने गरेको पाइन्छ भने मधेसी समुदाय प्राविधिक क्षेत्रमा बढी रुचि राख्ने गर्छन् ।

समुदाय विशेषसँग जोडिएर आउने यस्ता संंस्कार नेपाली समाजका सामाजिक पुँजी हुन्, जसलाई पुँजी निर्माणमा जोड्न सकेको खण्डमा यसले रोजगारी सिर्जना, पुँजी निर्माण तथा आर्थिक गतिविधिमा टेवा पुर्‍याउन सक्छ । अर्कोतर्फ नेपालका प्रत्येक जिल्ला कुनै न कुनै वस्तुको उत्पादनले प्रख्यात छन् । तीन तहका सरकारले उनीहरूको पेसालाई दीगो बनाउन आवश्यक नीतिगत व्यवस्थाका साथै अनुदान र बजारीकरणको व्यवस्था गरिदिने हो भने त्यही पेसाले उनीहरूको आर्थिक हैसियत बढ्न सक्छ भने रोजगारीका लागि धेरैतिर भौतारिरहनु पनि पर्दैन ।

ती समुदाय अर्थतन्त्रका साना ईकाई हुन्, जसको राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा खासै ठूलो भूमिका हुँदैन । तर, त्यस्तै खालको सामाजिक पुँजीको रूपमा रहेको माडवारी समुदायको व्यापारिक संस्कारले देशकै अर्थतन्त्रमा ठूलो भूमिका खेलेको छ । माडवारी समुदायको आर्थिक योगदान राज्यले उनीहरूका लागि गरेको लगानीका कारण भएको हाेइन । यो उनीहरूको पुर्ख्याैली परम्परा हो, जसका कारण उनीहरूकाे संस्कार देशकै अर्थतन्त्रको एउटा हिस्सा बनेको छ ।

अर्थतन्त्रको गुणात्मक वृद्धिका लागि व्यापक रूपमा पूर्वाधार विकास, ठूलो लगानी अनि प्रविधिको विकासलाई जोड दिने गरिन्छ । आर्थिक समृद्धि भन्नेवित्तिकै हाम्रो ध्यान त्यतैतिर मोडिन्छ । तर, आर्थिक विकासको बहसमा छुटेको एउटा पाटो के हो भने, अर्थतन्त्रका सुक्ष्म ईकाईहरूको योग नै राष्ट्रिय अर्थतन्त्र हो ।

यसर्थ जबसम्म अर्थतन्त्रका सुक्ष्म ईकाईको रूपमा रहेका सामाजिक पुँजीहरू स्थानीय पुँजी निर्माणका दीगो साधनको रूपमा परिणत हुँदैनन्, तबसम्म कुनै पनि देश आन्तरिक रूपमा मजबुद बन्न सक्दैन । व्यापक रूपमा भौतिक विकासका बावजुद पनि कतिपय देशहरू आज आम बेरोजगारीको अवस्थामा हुनुमा यही कारणनै मुख्य रूपमा जिम्मेवार छ ।

कुनै बेला पूर्वको मोतिको रूपमा परिचित फिलिपिन्स आज शहर केन्द्रित गरिबी, बेरोजगारी तथा दुर्व्यसनीकाे केन्द्र भएको छ । तीव्र रूपमा आर्थिक वृद्धि हासिल गरिरहेको भारतमा आम गरीबी व्याप्त छ । त्यसो हुनुको मुख्य कारण ती देशहरूले भौतिक प्रगतिको आडमा सामाजिक पुँजीलाई नजरअन्दाज गरे । जसको कारण सामान्य जीवनयापन गर्नेहरूको जीवनमा खासै ठूलो परिवर्तन हुन सकेको देखिँदैन । न त आम बेरोजगारीको समस्या नै हल भएको छ । 

दीगो र प्रगतिशील अर्थतन्त्र कसरी निर्माण गर्ने भन्ने कुरा सायद विकसित तथा विकासोन्मुख विश्वको साझा बहसको विषय हुन सक्छ । प्रविधि, भौतिक पूर्वाधार अनि व्यापारमा जतिसुकै प्रगति गरे पनि समय समयमा आउने महामारीले विश्व अर्थतन्त्रलाई नराम्रोसँग खुम्च्याएका घटनाहरू यसअघि पनि देखिएका थिए ।

भूमण्डीकरण र उदारीकरणका कारण विश्व जति जति 'कनेक्टेड' हुँदैछ, त्यति विभिन्न कारणले देखापर्ने आर्थिक मन्दिले विश्वलाई नै एकै पटक शिथिल पारेको देखिन्छ । विश्व बैंकको प्रक्षेपणअनुसार सन २०२० मा कोरोना महामारीले विश्वको अर्थतन्त्र ५.२ प्रतिशतले खुम्चने छ । जसमध्ये विकसित मुलुकहरूको आर्थिक गतिविधि ६ प्रतिशतले खुम्चने प्रक्षेपण गरिएको छ भने बजार अर्थतन्त्र तथा विकासोन्मुख मुलुकको आर्थिक गतिविधि २.५ प्रतिशतले खुम्चने अनुमान गरिएको छ । यस्ताेमा करोडौंले रोजगारी गुमाएको अवस्था छ ।

विश्व आर्थिक मन्दी आजको मात्र समस्या हाेइन । यसले विश्वलाई पटक-पटक चुनौती दिएको छ । तर, एउटा गज्जबकाे कुरा के छ भने आर्थिक मन्दीले विकसित मुलुकहरू अनि विकसित विश्वसँग कनेक्टेड मुलुकहरूलाई बढी प्रभाव पारेको देखिन्छ । यसको मुख्य कारण भनेको ती मुलुकले आफ्नो स्थानीय अर्थतन्त्रको सबलीकरणमा भन्दा पनि बाह्य प्रविधि, भौतिक विकास अनि व्यापारमा बढी जोड दिए ।

नेपालकै सन्दर्भमा कुरा गर्ने हो भने विगत ४५ वर्षको आर्थिक वृद्धि दरलाई हेर्दा समय समयमा आएका राजनीतिक उतारचढावले यहाँको आर्थिक वृद्धि तथा मुद्रा स्फितीमा खासै ठूलो उतारचढाव ल्याएको देखिँदैन । यसो हुनुको मुख्य कारण परम्परागत रूपमा रहेका सामाजिक पुँजीको प्रयोग नै हो ।

युवाहरू रोजगारीका लागि शहर केन्द्रित भए पनि संकटको बेला उनीहरू गाउँ केन्द्रित हुने गरेका छन्, जसले गर्दा परम्परागत सामाजिक पुँजीले उनीहरूको जिवनयापनलाई सहज बनाइदिन्छ । सरकारले करिब चार महिनासम्म गरेकाे लकडाउनले सहर केन्द्रित रोजगारीका अवसरहरू गुमेपछि लाखौँ युवा आफ्नै गाउँ फर्के । केही समय उनीहरूको विचल्ली देखिए पनि गाउँ पुगिसकेपछि उनीहरू परम्परागत रोजगारतर्फ लागे जसले क्षणिक रूपमा देखिएको रोजगारीको संकट आफैँ टेरेको थियो ।

वैदेशिक रोजगारबाट फर्केकाहरूको हकमा पनि यही कुरा लागू भएको छ । ती सामाजिक पुँजीका रूपमा रहेका परम्परागत रोजगारीका अवसरहरू थिएनन भने देशले थामिनसक्नु परिस्थितिको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्थ्यो । काला बजारी अनियन्त्रित रूपमा बढेर मुद्रा स्फिती आकाशिन सक्थ्यो भने आर्थिक बृद्धि पनि ऋणात्मक हुन सक्थ्यो । तर, परम्परागत ग्रामिण अर्थतन्त्रको बलियो आधार भएका कारण केही हदसम्म आर्थिक गतिविधिमा टेवा पुग्यो । 

अन्त्यमा,

यो लेखको मुख्य उद्देश्य भनेको विकासका ठूला सपना देख्नु मात्र समृद्धिको बाटो हाेइन भन्ने पक्षलाई बहसमा ल्याउनु हो । यहाँ ठूलो मात्रामा वैदेशिक लगानी भित्रिँदा, नेपाललाई भारत र चीनको पुलको रूपमा विकास गर्दा वा औद्योगिकीकरणतर्फ नलम्केसम्म आर्थिक बृद्धि सम्भव छैन भनेर सोच्नाले मात्र देशले विकासको फड्को मार्दैन ।

आज हामी के देख्दै छौँ भने प्रविधि, उद्योग, अनि भौतिक सम्पन्नतालाई विकासको आधार बनाएका मुलुकहरू कोरोना माहामारीबाट बढी आक्रान्त भएका छन् किनकि, उनीहरूको अर्थतन्त्रको आधार प्रकृति होइन प्रविधि हो । प्रविधिमा स्वचालित हुने गुण नहुनाले कोरोनाजस्ता संक्रामक महामारीले उनीहरूको अर्थतन्त्रलाई यथास्थितमा पुर्‍याइदिन्छ । 

तर नेपालजस्ता देशको अर्थतन्त्रको आधार प्रकृति हो जुन नवीकरणीय हुन्छ, जसले अथतन्त्रलाई केही हदसम्म स्वचालित बनाइराख्न सहयोग गर्छ । हाम्रोमा उद्योग बन्द भए पनि धान फल्न बन्द हुँदैन । कुनै समुदायले कलात्मक सामग्री बनाउन बन्द गर्दैनन्, घरेलु सीपहरू बन्द भएका हुँदैनन्, जसले अर्थतन्त्रलाई जीवन्त बनाइराखेको हुन्छ । एउटा क्षेत्रमा गुमेको रोजगारी अर्को क्षेत्रमा स्थानान्तरण हुने अवसर प्राप्त हुन्छ ।

त्यसैले हामीले दीगो र प्रगतिशील आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न प्रकृति र मानव सभ्यतासँग संस्कारका रूपमा जोडिएका सामाजिक पुँजीहरूको सबलीकरण, विस्तार र व्यावसायीकरणमा जोड दिन सक्नुपर्छ । सामाजिक पुँजीको संरक्षण र विस्तारले प्राकृतिक आधारसहितको औद्योगिक, प्राविधिक अनि भौतिक विकासलाई मार्ग प्रसस्त गर्न सक्छ, जसले अर्थतन्त्रको जग मजबुद बनाउँछ । नेपालजस्ता देशका लागि यही नै दीगो आर्थिक समृद्धिको आधार बन्न सक्छ । 

(लेखक स्थानीय तहका योजना विज्ञ हुन ।) 

शसस्त्र द्वन्द्वले नेपाली राजनीतिमा रुपान्तरणकारी अवसर ल्याए जस्तै कोरोना संकटले नेपाली अर्थतन्त्रमा रुपान्तरण ल्याउन सक्छ। शसस्त्र द्वन्द्वले नेपाली समाज, अर्थतन्त्र अनि राजनीतिमा धेरै सकारात्मक अनि नकारात्मक मोडहरु ल्यायो होला । तर त्यो बेलाको विर्सनै नहुने एउटा सकारात्मक पाटो थियो —युवामा देखिएको राजनीतिक मोटिभेसन । देशको आमुल परिवर्तनको आशमा हजारौ युवा कुनै अमुक नेता (जसलाई उनीहरुले न प्रत्यक्ष रुप देखेका थिए न उनी को हुन भन्ने नै थाहा थियो) प्रचण्ड का नाममा सवथोक त्यागेर लागे । ज्यानको बाजी लगाएर सामाजिक विभेद, राजनीतिक तथा आर्थिक रुपान्तरणका लागि लगभग १० वर्ष सम्म लडे । युवा साँच्चै मोटिभेटेड भए भने जे पनि गर्न सक्छन भन्ने कुरा पुष्टि गरिदिए ।  तर राजनीति रुपान्तरण सँगसँगै आउनु पर्ने आर्थिक रुपमान्तरणले बाटो समाउन नसक्दा उनीहरु रोजीरोटीका लागि देश छोड्न बाध्य भए ।

तर कोरोना माहामारीले फेरि उनीहरुलाई आफ्नै गाउँ फर्कने अवस्था आएको छ । हिजो विना शिप विदेश गएका कतिपय युवा आज शिपयुक्त भएर फर्कने अवस्था छ । विदेशमा अनि देश भित्रै पनि वगाएको पसिनाले आफ्नै देशको आर्थिक रुपान्तरणका लागि काम गर्न उनीहरुमा नयाँ उर्जा र अनुभव पनि प्राप्त भएको छ ।

अर्को तर्फ कुनै वेला युवालाई रुपान्तरणमा हेलिन प्रेरित गर्ने नेता प्रचण्ड अहिले पुन दुईतिहाई मत प्राप्त शक्तिशाली पार्टीका नेताका रुपमा उदाएका छन । युवालाई आर्थिक क्रान्तिका लागि प्रेरित गर्दै राजनीतिक रुपमा त्यसको नेतृत्व गर्ने अवसर उनले पार्टीको नेतृत्वका हिसावले पुन प्राप्त गरेका छन् । किन की अहिलेको अवस्थामा नेपाल कम्निष्ट पार्टीले चाहेको खण्डमा रुपान्तरणकारी ढंगबाट योजना बनाएर काम गर्न सक्छ ।